Vereffening en verdeling van nalatenschappen

Rafael Saenz: Velorio

A. Algemeen

Vereffening en verdeling van een erfenis, is een zeer delicate en soms complexe aangelegenheid. Wat een erflater op voorhand kan regelen en beslist, ( en met de nieuwe wetgeving met mogelijkheid om dit samen met de erfgenamen te maken ) maakt de oplossing in de regel wel gemakkelijker.
Voor de erflater, is dit niet zo eenvoudig ook niet. Sommige relaties kunnen verstoord zijn, doch deze blijft hopen op een toenadering. Alles kan ook niet worden voorzien.
Komt men tot een akkoord in alle rust en openheid, draagt dit zeker de voorkeur. Soms is de communicatie zeer verstoord, zijn er onrechtmatige feiten gebeurd, zijn de emoties te sterk. Dan is de gerechtelijke vereffening verdeling de enige uitweg. Er wordt gedagvaard voor de familierechtbank. Die zal dan een notaris aanstellen, die een soort van eerste rechter wordt en die een centrale rol speelt. Voor de notaris kan een geassocieerde notaris optreden ( art. 9§4 1ste lid wet op notarisambt).
Hij/zij beschikt dan over vele mogelijkheden zelfs tav tegenwerkende partijen.
Elk geschil moet in de regel voor de notaris gebracht worden. Eén van de weinig uitzonderingen betreft een vordering tot herroeping of vernietiging van een schenking (1.1) of een vordering die geen verband houdt met de vereffening omdat ze geen invloed heeft op de omvang van de onverdeeldheid of de wijze van verdeling ervan (1.2)

Met de wet van 13.8.2011 werden regels toegevoegd die termijnen en een bepaald tempo bepaalde zodat jarenlange conflicten zoals deze zich zo vaak in het verleden voordeden, uitgesloten konden worden.

Nu nog zijn echter dergelijke procedures lopende, en op 1.11.2018 heeft het HvC (1.3) geoordeeld dat de nieuwe regels niet toepasselijk kunnen gemaakt worden op deze oude procedures. Dit wordt betreurd en betwist, en er wordt gesuggereerd dat partijen zich akkoord zouden verklaren de nieuwe wet toepasselijk te maken.(1.4) In ieder geval wordt ook in die gevallen de mogelijkheid gegeven dat een partij zich voor voorlopige maatregelen tot de rechter wendt wanneer de notaris niet of ontijdig gevolg geeft aan een gevraagde onderzoeksmaatregel ( zoals het overleggen van stukken ) (1.5).
Een aangifte van nalatenschap kan aanzien worden als buitengerechtelijk bekentenis op basis van het arrest van HvC van 20.12.2007 (RW 2009-10, 955) ( stellend dat de verklaring niet moet zijn bedoeld als dusdanig, of het niet nodig is van reeds een betwisting bestaat ) (1.6)

B. Basisregels ( en nog toepasselijk voor oude erfenissen opengevallen voor 1.4.2012):

De wetgeving voorzag geen dwingende termijnen. Alles begint wel met een samenkomst waarbij de partijen de gelegenheid kregen al hun informatie en bewijzen te bezorgen over de samenstelling van de nalatenschap, maar ook van de feiten gebeurd in het verleden ( schenkingen ( al dan niet verdoken ), ontvreemdingen,..), die immers toegevoegd zullen worden om de fictieve massa van de nalatenschap te bepalen ( voor schenkingen de waarde ervan op het ogenblik van de verdeling, maar in de staat op het moment van het overlijden van de schenker ; op welke wijze dit moest berekend worden is door de nieuwe erfwetgeving gewijzigd ).
Partijen kunnen de inventaris vragen. Dit kan ook gebeuren op basis van verklaringen ( dus zonder ter plaatse te gaan ), omdat de inzet vooral te maken heeft met fondsen en rekeningen. Bij zo'n inventaris moet de eed afgelegd worden, en geeft soms de mogelijkheid om een klacht neer te leggen zodat rekeningen zouden worden vrijgegeven. Uiteraard slorpt dit zeer veel tijd op. Dit gebeurde in het verleden vrij vaak, nu steeds minder.
Wanneer er onroerende goederen voorhanden zijn, moet de notaris nagaan of er een verdeling in natura mogelijk is ( elke erfgenaam krijgt onroerende goederen, zoveel mogelijk van dezelfde soort, en met mogelijkheid van een opleg ). Die kavels worden voorgesteld. Komt men niet tot een akkoord, dan worden de kavels toebedeeld bij lottrekking. Een partij die hiertegen blokkeert kan gehouden zijn tot schadevergoeding (2.1)
Dan komt de belangrijke fase waarbij de partijen hun bezwaren moeten kenbaar maken. Dan moeten ze geformuleerd worden. Nieuwe kunnen niet gevorderd worden in de procedure. Betwisting van een aanspraak kan kort zijn. Het volstaat dat ze weergegeven is voor de notaris. De argumentatie kan later verder ontwikkeld worden.(2.2)
Er wordt dan een definitieve staat opgemaakt, vertrekkende van de fictieve massa van de nalatenschap (( wat voorhanden was op moment van overlijden ( activa min passiva) te vermeerderen ( =inbreng ) met hetgeen rechtstreeks of onrechtstreeks geschonken werd, te vermeerderen met de wettelijke intresten )), kijkt na of er geen toepassing moet worden gemaakt van inkorting ( wanneer een van de erfgenamen meer dan zijn deel reeds zou ontvangen hebben), en bepaalt dan het deel van elkeen.
Hij maakt dit over aan de partijen, die, wanneer ze niet akkoord gaan, maken ze hun bezwaren over. De notaris zal hierop zijn advies formuleren, en zal dan zelf de zaak aanhangig maken voor de Rechtbank. Daar terug wordt de zaak behandeld zoals een normale zaak met conclusies en mogelijkheid van hoger beroep. Nieuwe bezwaren, dan deze geuit voord e notaris, kunnen niet ingeroepen worden. Dan volgt het vonnis en de zaak wordt terug gebracht naar de notaris, die zijn staat dan afwerkt, en dan verdeelt.

C. Regels specifiek voor erfenissen opengevallen na 1.4.2012:

- de notaris heeft nog meer het recht en de plicht om alle geschilpunten te beoordelen en een oplossing voor te stellen; hij kan echter geen recht spreken, het wordt maar defintief wanneer beide partijen instemmen;
- verkoop van onroerende goederen kan maar gebeuren wanneer partijen hierover akkoord zijn, hetzij wanneer de notaris-vereffenaar heeft vastgesteld dat een verdeling in natura niet mogelijk is; verdeling in natura met overname door een of meer erfgenamen geniet de voorrang dan verkoop aan derden;
- de vereffening moet starten eens de notaris is aangesteld, en de notaris verzoekt aan partijen om binnen de termijn van 2 maand alle gegevens te bezorgen voor de samenstelling van de aciva, na eerst de vraag te hebben gesteld of een inventaris gewenst is. Die termijnen zijn in de regel vervaltermijnen.
- tussentijdse geschilpunten kunnen veel vlotter naar de vereffeningsrechter gebracht worden, en tussentijdse akkoorden worden zo veel mogelijk nagestreefd.
- Vroeger kon de vernietiging van een verdeling gevraagd worden bij benadeling van 1/4. Thans leidt zo'n situatie tot een vordering tot aanvulling, behalve wanneer zo'n verdeling het voorwerp heeft uitgemaakt van een dading. Op dat ogenblik moet er op gewezen worden dat de opstelling en inhoud van zo'n dading andere gevolgen te weeg brengen. Er bestaan immers declaratieve en eigendomsoverdragende dading, met verschillende gevolgen op fiscaal vlak.(3)
Hoewel de deelgenoten hun verantwoordelijkheid moeten opnemen tot provisionering van de notaris-vereffenaar, kan deze niet weigeren zijn gerechterlijke opdracht te vervullen bij gebrek aan provisionering (4).
De notaris-vereffenaar dient zijn advies te geven ook nadat de eerste bezwaren aanleiding gegeven hebben tot gerechtelijke uitspraak, zo niet blijven de kosten ten laste van de notaris (5)

(1.1) HvC 9.3.2020, RW 2020-21, pag.701

(1.2) HvC 26.10.2017, TEP, 2019/3, pag 491

(1.3) HvC, 2.11.2018, RW 2019-20,pg 225

(1.4) C.Declerck,S.Mosselmans, Draaiboek van gerechtelijke vereffening-verdeling anno 2020, RW 2020-21, pg. 186

(1.5) HvC 10.3.2022, RABG 2022/11-12, p. 745

(1.6) HvB Gent, 11°K, 21.4.2022, TEP 2023/1, p.144

(2.1) HvB Gent, 3.5.2018, RW 2020-21, pag. 297

(2.2) Hvc, 7.6.2018 TEP 2019/3, pag. 355

(3) cfr.O.Claes, De dading in het kader van de vereffening en verdeling van een nalatenschap : quid erfbelasting? , T.F.R. 578, maart 2020, pag. 209

(4) HvB 4.1.2022,RW 203-24, nr 2, p.62

(5) HvB A'pen, 30.5.2023, RW 2023-24, P. 1395